الأنواء فی مواسم العرب (کتاب)کتاب الانواء فی مواسم العرب نوشته ابن قتیبه دینوری به زبان عربی در موضوع نجوم و رویدادهای هواشناسی و احوال فصول و اوضاع جوی در اعراب باستان است. ۱ - معرفی کتابانواء، جمع نوء اصطلاحی است در نجوم قدیم نزد عربها، به معنی غروب هر یک از منازل قمر [۱]
الأنواء في مواسم العرب، ابن قتیبه دینوری، ص۱۸۲.
در باختر و یا طلوع منزل مقابل آن در خاور ، به هنگام سحرگاه پیش از سپیده دم، یعنی پیش از آنکه ستارگان در روشنایی خورشید از دیده محو شوند. [۲]
الأنواء في مواسم العرب، ابن قتیبه دینوری، ص۷.
هر یک از این دو پدیده همراه با یکدیگر ۱۳ روز یک بار و در سال ۲۸ بار روی می‌دهد. عربهای باستان هر یک از این رویدادها را عامل یا نشانه یک پدیده جوی مانند باد ، باران ، گرما یا سرما می‌شمردند و از آنها برای تعیین آغاز و پایان فصول سال، [۳]
الأنواء في مواسم العرب، ابن قتیبه دینوری، ص۱۱۴.
ترتیب و تنظیم کارهای مربوط به کشاورزی بهره می‌گرفتند. در منابع دوره اسلامی درباره این مساله که نوء به طلوع یا غروب ستارگان مربوط می‌شود، اختلاف نظرهایی دیده می‌شود. گروهی نیز برخی پدیده‌ها مانند باد را به طلوع ستارگان، و برخی دیگر مانند باران و سرما را به غروب آنها مربوط شمرده‌اند. باید توجه داشت که در این جا، منظور از طلوع و غروب منازل پدیدار شدن و ناپدید شدن آنها در لحظات پیش از سپیده دم، یعنی هنگامی است که خورشید هنوز آنها را تحت اشعاع قرار نداده است. از بررسی آثار و گزارشهای برجا مانده از دورانهای کهن معلوم می‌شود که هواشناسی بر پایه نجوم ، یعنی نظام انواء در میان بسیاری از اقوام وجود داشته و ظاهرا سرچشمه اصلی آن، سرزمین بین النهرین بوده است. در زمینه رابطه میان ستارگان و حرکات آنها وضع آنها نسبت به یکدیگر از یک سو و دگرگونی‌های جوی از سوی دیگر، دو دیدگاه کاملا متفاوت وجود داشته است. در دیدگاه نخست، مواضع ستارگان تنها نشانه‌های رویدادهای جوی‌اند، در حالی که در دیدگاه دوم، علت فاعلی و موجد آنها به شمار می‌روند. بررسی اشعار کهن عربی درباره انواء، نشان می‌دهد که عین این دو دیدگاه در میان عربهای باستان نیز رواج داشته است. روایتی که از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در نکوهش اعتقاد به انواء، و برابری آن با ایمان به کواکب و کفر به خداوند نقل شده است، به دیدگاه دوم مربوط می‌شود. عربهای باستان، نشانه‌های رویدادهای جوی را برای سهولت حفظ، در اشعار و جملات مسجع به صورت حکمت و قاعده بیان می‌کردند. این گونه اشعار، به سبب در برداشتن الفاظی نامانوس، حتی در اوایل عصر اسلامی نیز چندان مفهوم نبوده‌اند. از این رو مؤلفان کتابهای انواء، ناگزیر به شرح و توضیح دشواریهای آنها پرداخته‌اند. ابن قتیبه از آن دسته نویسندگانی است که در این زمینه دست به کار تالیف کتابی به نام الانواء شده است. موضوع این کتاب منازل بیست و هشت گانه قمر، [۴]
الأنواء في مواسم العرب، ابن قتیبه دینوری، ص۵.
نام یک یک ستارگان، بحثهای لغوی درباره آن نامها، اشعار مربوط به هر یک، گاه شماری نزد اعراب، باد، جهت یابی و... است. مسعودی چنین می‌پندارد که ابن قیتبه، کتاب انواء ابو حنیفه دینوری را گرفته و به نام خود خوانده است. پلا. که سخنرانی از آن را به چاپ رسانیده- در مقدمه کتاب اشاره می‌کند که انواء ابو حنیفه اینک در دست نیست، اما قطعات پراکنده‌ای از آن به جای مانده است و به هر حال نمی‌توان این کتاب را برگرفته از آن دانست، چه شاید هر دو مؤلف از منبع مشترکی بهره گرفته باشند. ۲ - نسخه شناسی۱. نسخه خطی آکسفورد ( tnuHبه شماره ۴۸۰) که با خطی زیبا نگاشته شده است. ۲. نسخه خطی آکسفور ( hsraMبه شماره ۵۳۱)، با خطی نازیبا و اغلاط فراوان. ۳. نسخه خطی کتابخانه الآباء الکرملیین، در بغداد که توسط احمد زکی باشای مصری استنساخ شده است. ۴. نسخه خطیدار الکتب المصریة که توسط احمد زکی باشا وقف گردیده، ظاهرا اواخر آن ناقص است. چاپی: این کتاب به کوشش پلا و حمید الله در حیدر آباد دکن به سال ۱۳۷۵ ق به چاپ رسیده است. نسخه مورد استفاده در برنامه که طبق نسخه‌های محفوظ در کتابخانه‌های بودلین آکسفورد و دار الکتب المصریة قاهره تصحیح شده است. [۵]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ص۴۰۰- ۴۰۱، مدخل: انواء.
[۶]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۴۵۷، مدخل: ابن قیتبة.
۳ - منابع۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: انواء. ۲. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: ابن قیتبة. ۳. مقدمه مصحح کتاب. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |